DORTOKA

Dortoka narrasti ordena bat da, saihetsetatik garatutako hezur edo kartilagozko oskola bat dutenak babes ezkutu gisa.

Testudines ordenak espezie biziak eta galduak batzen ditu. Ezagutzen diren dortoka zaharrenak duela 214 milioi urte agertu ziren. Horregatik, narrasti zaharrenetakoen artean daude, sugandilak eta sugeak baino antzinagokoak. Egun 300 espezie inguru bizi dira, horietako batzuk galtzeko arrisku larrian.

Beste narrasti batzuk bezala, dortokek barne tenperatura aldatu dezakete ingurukoaren arabera. Hala ere, badira espezie batzuk, larruzko dortoka esaterako, ingurua baino tenperatura handiagoa dutenak maila metaboliko handia dela-eta.

Beste amniota batzuk bezala (narrastiak, dinosaurioak,hegaztiak)airea arnasten dute. Ez dute ur azpian erruten, nahiz eta uretan edo ur ugari dagoen inguruetan bizi. Dortoka handienak urtarrak dira

AMILOTX URDIN

Amilotx urdinaren ugal biologia, gizakiak ezarritako gordelekuak erabiltzeko duen zaletasuna dela medio, oso aztertua izan da, eta hegaztien artean hobekien ezagutzen denetariko bat da. Europa erdialdean eta iparraldean XX. mende erdialdetik hona lan ugari egin dira gai horren inguruan. Hala ere, populazio guztiz naturalen oso datu gutxi daude.

Ugal sasoiaren hasiera fotoperiodoak eta tenperaturak baldintzatzen dute. Ondorioz, altueraren eta latitudearen arabera, ugal sasoia momentu ezberdinean hasten da. Fotoperiodoa eta tenperatura elikagai-eskuragarritasunarekin estuki lortutako faktoreak dira, eta amilotx urdinen ugal sasoia elikagai-eskuragarritasun handia dagoen momentura doitu ohi da.Txori txikia da,paseriforme txikien tamainakoa. 62-70 mm-ko hego-zabalera dute, eta 9-12 gramo bitarteko pisua. Tamainaren eta itxuraren aldetik. Burua zuria da, eta buruaren gainean -txapel modura- orban urdina izaten dute. Mokotik buruaren atzealdera, begietatik igaroaz, antifaz urdin iluna dute, eta orban hori kokoteko lumaje urdinarekin batzen da. Bizkarraldeko lumaje berde-arrea da, eta hegoak eta buztanaren goialdea urdina dira. Bularraldea eta buztanaren azpialdea, berriz, horiak dira. Paparraren erdian orban urdin iluna ageri ohi da zenbaitetan. Mokoa beltza da, eta hankak urdinxkak.

Amilotx urdinaren hanka bereziek zuhaitzetan hainbat postura hartzeko gaitasuna ematen dio; izan ere, hankak okertzeko gaitasuna du. Adarren gainean tente zein buruz behera jarri daiteke, eta horrek, malgutasun handia ematen dio elikagaiak bilatzerako orduan.

PINGUINOA

Pinguinoak itsas hegaztiak dira, Spheniscidea familiakoak. Batez ere Hego Hemisferioa bizi dira, baina Sphniscus mendiculus espeziea Ekuatoretik bizi da, Galagopoetan. Uretan  bizitzeko adaptazio handia dute, orokorrean luma zuri-beltz kontrastatuak izaten dituzte eta euren hegalak igeri egiteko eboluzionatu dute. Pinguino gehienek krill, arrain eta txipiroiak jaten dituzte, baita ur-azpian jaten ari direnean ehizatzen dituzten beste espezie batzuk. Euren bizitzaren erdia lehorrean eta beste erdia itsasoan ematen dute, gutxi gora behera.

Pinguinoak Antartikarekin lotzen badira ere, espezie gutxi dira klima hotzetara moldatuta daudenak, eta asko klima epelagoetan bizi dira, baita Ekuatore inguruan ere.
Pinguinoek tamaina desberdina izaten dute espeziearen arabera; 30cm eta 110cm artekoa izan daitezke.

Pinguinorik handiena Aptenodytes forsteri espeziea da, 35 kilogramo arteko pisua izan dezakena. Txikiena Eudyptula minor espeziea da, 40 zentimetroko altuera eta kilogramo bateko pisua duena. Orokorrean Bergmannen araua betetzen dute eta txikienak gune beroetan eta handienak gune hotzetan bizi ohi dira. Hegazti hauen mokoa oso sendoa da eta gorputzaren estalgarri hotzetik babesten dituen gantz-geruza lodia dute eta beste hegaztietan ez bezala alde biluzirik uzten ez duten lumak dituzte.

TIGREA

Tigrea pantera georgeko eta Felidae familiako animalia espeziea da, hizkera arruntean katu handi  deritzen taldeko kideetako bat. Asiako ekialdean eta hegoaldean bizi da jatorriz. Alfa harraparia eta derrigorrezko haragijalea da.  Lau metroko luzera izan dezake eta 300 kilogramo arteko pisua; tigre azpiespezierik handienak inoiz izan diren felido handienak dira. Beren pisua eta botereaz gain, beren ezaugarririk ezagunena azal gorri-laranjan dituzten marra bertikal ilunak dira. Tigre azpiespezierik handiena Siberiako tigrea zela pentsatu izan da gaur egunera arte, baina egungo datuek Bengalako tigrea azpiespezierik handiena izan daitekeela iradokitzen dute, biek antzeko pisua izan dezaketela aintzat hartuta.

UNTXIA

Etxe-untxia edo mendi-

Europako untxia da, Oryctolagus genero monotipikoko espezie bakarra. Berez, Iberiar penintsulan du jatorria. Antzinako Grezian ezezaguna zen, eta lehenengoz Polibio historialariak (K. a. II. mendean) deskribatu zuen. Gaur egun Afrikako Iparraldetik Errusiaraino dago hedatuta, eta beste leku askotan ehizarako sartu da: besteak beste, Ameriketako Estatu Batuetan, Txilen, Hegoafrikan eta Australian. Azken horretan, izurri handia da.


Ugaztun karraskaria da, erbiaren antzekoa baina hura baino txikiagoa, asko ugaltzen dena eta lurrean egiten dituen zuloetan bizi dena. Erraz bihurtzen da etxe-abere

ELEFANTEAK

Altuera aldetik , handiagoak dira Afrikarrak Asiarrak baino . Afrikako batek 13 oin neurtu al du . Elefanteak belarjaleak dira , hau da , landareak jaten dituzte .
Janaria lortzeko hortzak eta tronpa erabiltzen dituzte , hortz bat bestea baino gehiago erabiltzen dute , gizonek eskua bezala . Elefanteak taldeetan bizi dira eta eme batek hagintzen du , zaharrena . Elefateen haurnaldiak horgeita bi hilabete irauten du .

KATAGORRIA

Katagorria edo urtxintxak, zuhaitzetan bizi diren ugaztunak karraskari espezie ezberdineko dira .
Ia edozein baso motatan bizi daitekeen arren,pagadi, harizti , amezti eta erkameztiak nahiago ditu artadiak baino. Baita urriztiak, eta lizarrez, haltzaz eta beste hainbat espeziez osatutako oihan nahasiak ere. Behar izanez gero, pinu eta ller gorrietan  ere bizi daiteke.

Habia, zenbait hegaztiren antzera eraikitzen dute, nahiz eta hauek gehiago ixten duten. Gehienetan bi sarrera-irteera sortzen dute, bat goialdean, estuagoa dena, badaezpadakoa. Erditu baino lehen balizko eraso batez babesteko bigarren habia sortzen dute.

Gehien bat karraskaria da, beraz, iintxaurrek, ezkurrak eta abar jaten ditu; dena den, goseak jota egonik eta zer jan aurkitu ezinean badabil, txorien arrautzak eta baita txorikumeak ere jan ohi ditu.

PANDA HANDIA

Panda handia (Ailuropoda Melanoleuca) ugaztun den eta hartzaren familikoa den animalia da . Bere jatorria txina erdialdean duena.

Hartzek heldutasun sexualera iristen dira 5 eta 7 urte bitartean, beraz, hortik aurrera, kumeak izateko gaitasuna dute. Ugalketa garaia udaberrian izaten da. Sasoi honetan bitik bostera arteko hartzak ari daitezke lehian eme bat estaltzeko, eta honi dagokionez, bizpahiru aldiz burutu daiteke arrakasta ziurtatzeko; aldi bakoitza 30 segundo eta 5 minutu artean irauten duelarik.

Haurdunaldiak 135 egun irauten ditu. Behin amaituta, normalean kume bat edo bi jaiotzen dira, 90 eta 130 gramo bitartekoak izaten direnak. Horregatik, kume bakar bat hartu eta hazten dute, eta beste kumea han utzi eta hiltzen uzten dute. Kumea jaiotzerakoan itsua da eta bere azalak kolore arrosa du. Amak kumeak edoskituko du 30 minutuz 6 eta 14 aldiz egunean. Ama baino ez da kumeaz arduratuko, eta bakarrik kumeak bi urtera heltzen den arte. Ondorioz, beste kume bat izateko denbora tartea bi urtetakoa da.

Panda baten bizi itxaropena 12 urtetakoa da. Gehien iraun zuen pandak 36 urteraino heldu zen (giza 144 urte).

BALEA

Ugaztun hauek burezur handia dute, gorputzaren luzera osoaren heren bat hartzen duena.Balenido helduen burezurrek 15-17 metroko luzera du, eta 50-89 tona inguruko pisua.
Maxilar estua eta arku-formakoa dute.
Arrainak ez bezala, balenidoek isatsa plano horizontalean dute, eta, horri esker, itsas azalera errazago igo daitezke, arnas hartzera igo behar baitute, nahiz eta ordubete inguru igaro dezaketen urpean. Buruaren gainaldean bi espirakulu edo sudur-zulo dituzte, eta handik ur-lurruna kanporatzen dute.

30 urte inguru bizi dira. 12 hilabeteko kumealdiaren ondoren baleakume bakarra izaten dute. Migrazio handiak egiten dituzte, itsaso hotzetatik (elikatzeko erabiltzen dituzte) itsaso epeletara (ugaltzeko erabiltzen dituzte).

Krustazeo txikiak jaten dituzte, kopepodoak batez ere, eta espezie batzuek krilla ere jaten dute.

ZIRKULAZIO APARATUA

ARRAINEN ZIRKULAZIO APARATUA IKUSTEKO KLIKATU HEMEN

NARRASTIEN ZIRKULAZIO APARATUA

UGAZTUNEN ZIRKULAZIO APARATUA

KAMALEOIA

Kamaleoia kamaleonidoen familiako narrasti ezkatatsuen izen arraunta da.

Kamaleoia Sahara azpiko Afrikan eta Europako hegoaldean, Sri Lanka, India eta Asiako beste lurraldeetan bizi da gehien bat. Ezagunak dira kolorez aldatzeko gaitasuna dituztelako, euren mingain luze eta bizkorragatik, eta begiengatik: bakoitza leku batera independienteki mugitu daitekelako. Kamaleoi hitzaren jatorria grekotik dator eta "lurreko lehoia" esan nahi du.

BERE UGALKETA

Kamaleoi gehienak obiparoak dira. Estalketaren osteko 3-6 astean arraultzak erruteko prest egoten da emea. Lurrean 10 eta 30 zentimetro bitarteko zulo bat egiten du arraultzak lurperatzeko. Arraultzen kantitateak espeziaren arabera asko aldatzen da: bitik hirurogeira izan daiteke. Kumak 4 eta 12 hilabeteen artean arraultza apurtzen dute, eta urtebetean heldutasun sexuala lortzen dute. Kamaleoi bat 5 urte bizi daiteke. Hala ere, hainbat espezie (Chamaeleo melleri eta Calumma parsonii) 15 urte bizitzera hel daiteke.

Chamaeleo jacksonii eta Chamaeleo fuelleborni espezieak ez dira obiparoak, bizierruleak baizik. Arraultzak erruten dituzte baina kumak bizirik daudelarik. Hau da, ia ugaztuenen antzera. Beraz, sabel barruan 4 eta 6 hilabeteen artean eduki ohi dute.

MUNDUAN ANIMAL ORNODUN ZAHARRENA (MARRAZOA)

Groenlandia marrazoak (Somniosus microcephalus) daude Ipar Atlantikoko askoz banatzen. Bost metroko luzera dute helduak direnean eta 1.800 metroko sakonera baino gehiago aurki daitezke. Baina harrigarriena dela gutxienez 400 urte bizi daiteke eta sexu-heldutasuna iristen 150. unetan That Lurrean luzeena-bizi ornodunen egiten ditu, aldizkariaren Zientzia argitaratutako ikerketa baten arabera. posible egiten duten, hala mekanismoak, dira, misterioz "neurria funtsezko gai bat da. handiago hauek daude, orduan eta motelagoa metabolismoa, beraz baleak, elefante eta dortoka erraldoiak bezalako animalia handiak kudeatzeko oso zaharra izan "azaldu du John Fleng MUNDUKO Steffensen, itsas biologia irakaslea Unibertsitateko Kopenhageko (Danimarka), eta azterketa egileetako bat. Adibidez, bowhead balea eta bowhead balea (bowhead balea) LONGEVIDAD 211 urtekoa da. Antzeko zerbait Groenlandiako marrazoarekin gertatu zitekeen.
"Tamaina funtsezkoa da: zenbat eta zaharragoak diren, metabolismoa motelagoa da, beraz, baleak bezalako animalia handiak, elefanteak eta tximinia erraldoiak oso zaharrak dira", azaldu du John Fleng Steffensen, Itsas Biologiako irakaslea. Copenhageneko Unibertsitatean (Danimarka) eta ikerketaren egileetako bat. Esate baterako, Groenlandiako baleak edo balea (Balaena mysticetus) larritasuna 211 urte da. Antzeko zerbait Groenlandiako marrazoarekin gertatu zitekeen.

HARTZA

Hartza Ursidae familiako animalia ugaztuna handia da, gaur egun munduko hainbat tokitan galtzeko arriskuan dagoena, historian garrantzi handia izan badu ere.

Neurriz handiak eta gorputzez sendo trinkoak dira. Isats laburra eta hanka zapalak izaten dituzte, plantigradoak  dira. 42 hortz dituzte gehienek.

Europako eskualde batzuetan, ia Asia guztian, Ipar Amerikan, eta Hego Amerikako mendebaldeko itsasaldean bizi dira. Hartz erra eta Hartz zuria dira urtsidoen familiako espezie ezagunenetako batzuk. Hartz inugijale modukoak ez dira benetako hartzak.

Hartzak orojaleak dira: erroak, intxaurrak, eztia, baiak... jaten dituzte; bestenaz, erreka edo aitzira batean, arrainak ere harrapatzen dituze. Ardiak bezalako animaliak ere gustuko dituzte.

LEHOIA

Lehoia (Panthera leo) ugaztun bat da, Felidade familiakoa. Arra oso erraz bereizten da, duen adatsagatik. Ar batek 250 Kilogramoko pisua izan dezake. Emeak txikiagoak dira, 180 kilogramo ingurukoak. Lehoiak haragijaleak dira eta erlazio familiarretan oinarritutako bizimodua dute. Emeek taldea sortzen dute, eta haiekin familia harremanik ez duen ar batekin eta kume guztiekin bizi dira. Emeek ehizatzen dute, eta arrek lurraldea zaintzen dute. Kume arrak, heltzean, familiagunetik kanporatuak dira.

Lehoiak poligamoak dira. Emeak 18 eta 26 hilabete artean izaten ditu kumeak. Zoologikoetan daudenean, urtean behin dute kumaldia. Lehoi emearen ernaldi 110 egun irauten du: kume bat eta lau artean izaten ditu aldi bakoitzean. Zoologikoetan 30 urte arte bizi izaten dira, baina basatiak direnean arrak 12 urte eta emeak 16 urte inguru bizi ohi dira.

Lehoia espezie bulnerablea da eta, bere banaketa-eremu afrikarrean, azken bi hamarkadetan zehar populazioen gainbehera bat sufritu du, seguraski itzulezina, % 30-%50 arteko galera sufritu dituzte.; populazioak ez dira bideragarriak mugatutako erreserbetatik eta parke nazionaletatik kanpo. Nahiz eta gainbehera honen kausa erabat ulertua ez izan, habitataren galera eta pertsonekiko estutasunak kezka-arrazoirik garrantzitsuenak dira gaur egun. Lehoiak, Erroma Zaharretik gaur egunera, gatibutasunean izan dira eta XVIII. mendearen amaieretatik oso preziatuak bilakatu dira eta mundu guztiak zoologikotan erakutsitako espeziea izan dira. Berezko zoologikoak ugalketa programetan laguntzen ari dira mehatxatutako subespezie asiarra babesteko.

Arrak oso ondo bereizi ahal dira, lepoan duten ileagatik. Horri esker, oso sarritan agertzen da literaturan, bandera nazionaletan eta filmak eta literatura garaikideetan eskulturan, pinturan...

LEOPARDOA

Lehoinabarra, leopardoa edo pantera (izen binomiala: Panthera pardus) familiako espezie bat da eta pantheroa generoko lau "katu handien" artean txikiena (besteak tigra, lehoia eta jaguarra dira). Behinola Asiako hegoaldean eta Afikan bizi ziren, Koreatik Hegoafrikara baina euren habitat galera dela eta, eta batez ere ehiza dela eta orain batez ere Saharaz azpiko Afrikan bizi dira. Pakistan, India, Indotxin, Malasia eta Txinan oraindik talde batzuk badira.

Gorputz erlatiboki luzea eta hanka erlatiboki motzak dituzte, buruhezur luzearekin. Jaguarraren antza du, baina txikiagoa da. Larrua errosetekin josia dago, baina ez dute barnean beste puntu bat, jaguerak duten bezala. Beltzak diren lehoinabarrek Pantera beltza izena hartzen dute.

Ehiza oportunista erabiltzen dute, habitat aldagarria dute eta 58 kilometro orduko abiadura har dezakete. Ehizatu dezakeen edozein animalia jaten dute.

JIRAFA ETA KIRIKINOA

Badakizue jirafa batek egunean bakarrik 7 minutu lo egiten dituela eta gainera 7 minutu horiek zutunik egiten duela. Jirafak ez ditu ahotz kordak ezin duelako hitz egiten.
Jirafa batek bere lepoaren ezurrak gure ezur guztiak batuta, kopuru berbera dira.

Kirikino batek berari inguratzen dituen gauza guztiak horiak ikusten ditu. Kirikinoa 5 milioi urte dago lurra planetan. Biborak kirikinoari irabazten dio zeren eta bere puak pintxatzen  diolako.
 

AZERIA

Azeria (Vulpes generoa) txakurraren familiako haragijaleak txikia da. Otsoa eta txakurra bezala, mutur zorrotza, belarri handi eta hirukiak eta buztan luzea dauzka Azeria, ugaltzeko garaiaz geroztik (neguaren hasieratik erdialdera) bizi da bikoteka. Arra emearekin egoten da kumeak elikatzeko. Emeak hilabete eta erdiz eramaten ditu kumeak sabelean. Erditzeko, gordeleku bat aurkitzen du. Hiru kumetik zortzira arte izaten dituzte normalean baina kasu batzuetan hamabi ere bai. Jaiotakoan, kumeak larru beltz batez estalita daude. Hamalau egun eduki arte, ez dute begirik irekitzen eta sei asterekin gordelekua uzten dute.Kumeak amak zaintzen ditu normalean, baina batzuetan arrak edo beste emeren batek janaria eramaten du gordelekura. Bi asterekin 1 kg pisatzen dute. Bostekin 3 kg baino gehiago eta helduak dira bederatzi-hamar asterako.

OTSOA

Otsoa ugaztun haragijalea da, karniboroa. Gizakiak Euskal Herriko otso guztiek hil zituen 1950. urterako baina apurka apurka otsoak jaoitzen joan dira baina nola jaten zituztenez baserriko animaliak gizakiak hiltzen ditu eta babes espeziea bihurtu da. Gainera, Bizkaiko Foru Aldundiak eta Arabakoa, otsoa arriskuan den espezietzat babestu beharrean, hiltzeko baimena ematen dute.halaxe, aldundi bakoitzaren baimenarekin, 2010ean hil zuten Arabako azken otso taldea, eta 2016an Bizkaiko (eta Euskal Herriko) azkena. Eusko Jaurlaritzak ez du onartzen bertako espeziea dela eta desagertzeko zorian dagoela. 

TXAKURRAK HERRIAN

Gure herrian txakur asko bizi dira . Nire etxe ondoan txakurren parkea dago eta nik beste bi esagutzen ditut bat rotonda batean dago bestea berriz ardanza parkean dago . Niri txakurrak asko gustatzen zaizkit baina ondorioak daude egunean gutxienez 3 aldiz atera behar dugu kanpora .Hemen txakurrek , jolastu , ibili eta bere betebeharrak egiten  dituzte . Orduan hau egin eta gero jabeek hondakinak jaso behar dituzte . Askok ez dute hori egiten eta izuna jarri behar diegu . Gero etxera eltzean bere lekua behar dute eta bazkaria prestatu behar diegu honetaz aparte txertoak ere eman behar dizkiegu . Txakurra dutenek asko maite behar dute eta ez diote erasorik egin behar eta ezta hurrengo egunean kalean utzi ere . Nire ustez saindu behar ditugu eta maite behar ditugu eta kontrolatu inori erasirik ez egiteko .